1. Tarihsel ve Hukuki Bağlam

Yunanistan, Batı Trakya Türk Azınlığı'na ait ilkokulları en az son 25 yıldır ülkedeki tasarruf tedbirleri ve öğrenci sayısının azlığı bahanesiyle Azınlık ile istişare etmeden "geçici durdurma" yoluyla kapatıyor. Bu bağlamda, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı tarafından 12 Ağustos 2020 tarihinde sekiz okulun, 2 Ağustos 2021 tarihinde on iki okulun ve 22 Temmuz 2022 tarihinde dört okulun kapatılması  hususunda yapılan açıklamalara ilişkin olarak aşağıdaki dipnotta bilgi mevcuttur.[1] Yunanistan'ın yakın zamanda dört okulu daha kapatma kararı aldığı basında yer almıştır. Aşağıda bu konuya ilişkin bilgi verilmektedir.

Türkiye tarafından yapılan tüm açıklamalara ve uyarılara rağmen Yunanistan'ın Batı Trakya'daki Türk azınlık okullarını kapatması, daha geniş tarihsel ve hukuk çerçeve içinde dikkatli bir şekilde değerlendirme yapılmasını gerektirmektedir. Türk azınlığın Batı Trakya'daki eğitim haklarının tarihi ve hukuki temellerini ortaya koymak, gerçekleri tekrarlamak amacıyla değil, mevcut gelişmeler için gerekli bir zemin oluşturulması bakımından elzemdir. 1923'te imzalanan Lozan Antlaşması, hem Yunanistan’da  ve Türkiye'de hem de daha geniş bir bölgede barış için bir köşe taşıdır. [2] Kalıcı önemi, hukuk ve akademik çalışmaların yanı sıra bölgesel politika analistleri tarafından da sık sık teyit edilmektedir.

Lozan Antlaşması'nın 37-45. Maddeleri, eğitim özerkliği, dini ve dilsel hakların korunması ve her iki devletin de kendi azınlıklarının kimliklerine ve özyönetimlerine saygı göstermeleri yükümlülüğüne özellikle vurgu yaparak, azınlık nüfusları için sağlam güvenceler ortaya koymaktadır.[3] Bu hükümler Batı Trakya'daki Türk azınlığa kendi okullarını yönetme ve anadillerinde eğitim yapma hakkını açıkça vermiştir ki bu da dil, kültür ve toplumsal yaşamın korunması için hayati bir düzenlemedir.

Lozan Antlaşması'nın bütünlüğüne yönelik zorlukların yalnızca azınlık eğitimiyle sınırlı olmadığını belirtmek önemlidir. [4] Son yıllarda, özellikle Montrö Sözleşmesi ile ilgili olmak üzere daha geniş kapsamlı eleştirilere ve gerçeklere dayanmayan argümanlarla antlaşma hükümlerini zayıflatmaya yönelik ısrarlı girişimlere tanık olunmuştur.[5] Temel hukuki belgelere yönelik bu tür "saldırılar", bu bölgeye mensup akademisyenlerin ifadesiyle, sadece azınlık haklarını değil, aynı zamanda Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra tesis edilen genel istikrarı ve barışı da tehdit edebilecek niteliktedir.

Bu temel gerçekleri tekrarlamak bilinçli bir akademik yöntemdir. Zira,  asılsız iddialar yeterince sık tekrarlandığında kamusal söylemde kabul edilebilirken, tarih ve hukuk, Lozan Antlaşması'nın gerçek yükümlülüklerinin ve koruma hükümlerinin görünür kılınmasını  gerektirmektedir. Antlaşmaya dair gerçekler, azınlık hakları ve devlet sorumlulukları, hayali veya yanıltıcı iddialarla karartılmamalıdır. Bu nedenle, bu bölümde, Batı Trakya'daki Türk azınlığın haklarını savunmak için hem ulusal hem de uluslararası platformlarda defalarca atıfta bulunulan Lozan Antlaşması'nın oluşturduğu sağlam hukuki çerçeve, son dönemdeki okul kapatmaları ve Antlaşma hükümlerine uyulmaması örnekleri bağlamında analize edilmektedir.

2. Son Gelişmeler: Okul Kapanışları

Ağustos 2025'te Yunan makamları Batı Trakya'da Kardere ve Mehrikos köyleri (Rodop ili) ve Hasanlar köyü (Meriç ili) de dahil olmak üzere ilave Türk azınlık ilkokullarını kapatmıştır. Bu kapatmalar Atina tarafından öğrenci sayılarının azalması nedeniyle gerekli olduğu şeklinde gerekçelendirilmiştir.  Bu, gerekçe, son yıllarda Yunan Eğitim Bakanlığı tarafından sıkça dile getirilmiştir. Bazı kaynatlara göre, Son 20 yılda, bölgedeki Türk azınlık ilkokullarının sayısı 210'dan 83'e düşmüştür. Bu sayı, %60'tan fazla bir kayıp anlamına gelmekte, bu kayıp oranı hızla artmaktadır. [6]  

Bağımsız raporlar da, bu azalıştaki  uzun vadeli eğilimi ortaya koymaktadır. Bu raporlara göre , 1926'da 307 Türk azınlık okulu varken, bu sayı 2025'te yaklaşık 86'ya düşmüştür. 2011 ve 2021 yılları arasında Yunan makamları Batı Trakya'da en az 126 Türk azınlık okulunu kapatmıştır. [7] Bu politika, hem yerel hem de uluslararası izleme kuruluşları tarafından teyit edilen ve okul kapatmaların neredeyse geri döndürülemez hale geldiğini gösteren sistematik bir yaklaşımın parçasıdır. Ööğrenci sayıları daha sonra yetkililer tarafından belirlenen gereksinimleri karşıladığında bile ,kapatılan kurumların hiçbiri yeniden açılmamıştır.[10] Akademik gözlemcilerin raporları, "geçici" olarak gerekçelendirilen okul kapatma uygulamalarının her seferinde kalıcı olduğunu ve Lozan Antlaşması ile azınlık okullarının özerkliği için sağlanan yasal güvencelere uygulamada saygı gösterilmediğini vurgulamaktadır.Medya, akademik ve uluslararası kuruluşlar tarafından desteklenen genel kanı, bu kapatmaların hem yerel hem de uluslararası hukuki  yükümlülüklere uyulmamasının sistematik bir modelini yansıttığı ve Türk azınlığın eğitim hakları, dil aktarımı ve toplumsal uyumu üzerinde ciddi etkilere yol açtığı yönündedir.[12]

3. Antlaşma Hükümlerine Uyulmamasının Örnekleri

Batı Trakya'daki Türk azınlık okullarının ısrarla kapatılması, başta Lozan Antlaşması'nda belirtilenler olmak üzere uluslararası ve ikili yükümlülüklere uyulmamasına ilişkin  kökleri derin ve sistematik bir modelin mevcudiyetine işaret ediyor. Son yıllarda, akademik analizler ve politika araştırmaları, özellikle eğitim ve kurumsal özerklikle ilgili olarak, korunan azınlık haklarında sürekli bir azalma olduğunu belirtmektedir.

Yirminci yüzyılın sonlarından itibaren, mevcut veriler ve akademik incelemeler, okul kapatmaların, yukarıda da belirtildiği üzere,  genellikle geri döndürülemez olduğunu ve yerel Türk azınlığın nüfusunun elverdiği durumlarda dahi, okulların yeniden açılması vakalarının yaşanmadığını ortaya koymaktadır. [13] Bu yaklaşım, azınlık okullarının özerkliğini, dilsel ve kültürel hakların korunmasını açıkça güvence altına alan Lozan Antlaşması'nın hem ruhuna hem de lafzına aykırıdır. [14] Hukuki yorumlar, kapatma sürecinde azınlık temsilcileriyle istişarede bulunulmadığının altını çizmekte ve Yunanistan'ın gerçek bir diyaloğa girmek yerine ,düşük kayıt sayısı gibi  idari gerekçelere başvurma eğilimine dikkat çekmektedir.

Uluslararası hak örgütleri ve akademik gözlemciler tarafından yapılan karşılaştırmalı araştırmalar da okul sayılarındaki dramatik tarihsel düşüşü belgelemektedir. [15] Örneğin, yukarıda da belirtildiği gibi, bölge 1920'lerden bu yana 200'den fazla Türk azınlık okulunu kaybetmiştir. 1926'da 307 olan okul sayısı 2025'te 83'e düşmüştür.[16] Bozulan altyapı ve yerinden edilen çocuklara yönelik etkisiz politika çözümleri ile birleşen bu tek taraflı kapatma modeli, azınlıkların eğitime katılımının azalmasına, topluluk uyumunun aşınmasına ve marjinalleşme duygusunun beslenmesine yol açmıştır.

Akademik görüşler, bu eylemlerin antlaşma hükümlerinin seçici ve tutarsız bir şekilde uygulanması anlamına geldiğini vurgulamaktadır. Kapatmalar, diyalog eksikliği ve telafi edici önlemlerin alınmaması, genel olarak Yunanistan'ın Lozan Antlaşması kapsamındaki hukuki taahhütlerinin önemli ölçüde ihlal edilmesi olarak nitelendirilmektedir.[17] Bu analizler ayrıca, bu tür uygulamaların asimilasyonu devam ettirdiğini ve Türk azınlığın daha geniş Yunan yönetimi içinde farklı kimliğini, dilini ve kültürel geleneklerini sürdürme yeteneğini zayıflattığını göstermektedir.

Bu bağlamda, AVİM yakında Yunanistan'daki Türk müftülerin karşılaştığı baskı ve zulmün de  kapsamlı bir analizini sunacak ve dini liderlere yönelik resmi eylemlerin azınlık hakları ve hukuki nitelikteki ihlaller konusundaki endişeleri nasıl daha da derinleştirdiğini ortaya koyacaktır.

4. Çıkarımlar ve Öneriler

Batı Trakya'daki Türk azınlığa yönelik ayrımcı uygulamaların (okulların kapatılması ve kültürel özerkliğin erozyona uğratılması dahil)  devam etmesi, dışlayıcı ve asimilasyoncu politikalardaki tarihsel sürekliliği yansıtmaktadır.[18] Pontuslular ve Kıbrıs Rumlarından "Anadolu Rumlarına" kadar Yunan ulusal kimliğine bağlı gruplar, yaklaşık iki yüzyıl boyunca Enosis (Yunanistan ile birleşme) kavramından Helenleştirme ve nüfus mühendisliğine kadar uzanan ve çoğu zaman Yunan olmayan topluluklara karşı imhacı politikalara varan stratejiler izlemişlerdir.[19] Bu tür politikalar zaman zaman kısa vadeli hedeflere ulaşmış, ancak aynı zamanda daha geniş bölgede kalıcı istikrarsızlık ve döngüsel krizlerle sonuçlanmış ve başlangıçtaki başarılar, sonunda demografik dönüşüme, dış müdahaleye veya çatışmaya yol açarak güçlendirmeyi amaçladıkları Yunan kimliğinin altını oymuştur.

Akademik analizler Megali İdea, Enosis ve nüfus mübadelesi gibi geçmiş girişimleri azınlık okullarının kapatılması gibi güncel önlemlerle karşılaştırmaktadır.[20] Bu girişimler, sadece çeşitliliği azaltmakla kalmayıp bölünmeyi, hak mahrumiyetini ve bölgesel istikrarsızlığı besleyen asimilasyon biçimleri olarak defalarca eleştirilmiştir. Son akademik çalışmalar ve uluslararası izleme raporları, Batı Trakya'daki mevcut okul kapatmalarının da benzer bir potansiyele sahip olduğunu, toplumsal kırılmaların derinleşmesi ve Yunanistan, Türkiye ve Avrupa Birliği arasındaki gerginliklerin artması riskini taşıdığını göstermektedir.

AVİM ve diğer kuruluşların politika araştırmaları, bölgesel demografiyi değiştirmeye, azınlık haklarını kısıtlamaya ve antlaşma taahhütlerini zayıflatmaya yönelik tekrar eden girişimlerin, Balkanlar'da barış ve istikrar için daha geniş zorlukları yansıttığını vurgulamaktadır. Bu politikaların toplam etkisi, Türk azınlığın kimliğinin ve temel haklarının erozyona uğraması, eğitim fırsatlarının azalması ve toplumsal katılım kapasitelerinin zayıflamasıdır.

İleriye dönük ilkeli ve yapıcı bir yol, Lozan Antlaşması’na bağlı kalmaya ve azınlıkların korunmasına yönelik hükümlerine saygı göstermeye odaklanmalıdır. Eğitim özerkliğinin yeniden teyit edilmesi, dilsel ve kültürel hakların garanti altına alınması ve azınlık temsilcileriyle gerçek bir diyaloğun sağlanması, bölgesel istikrarın ve karşılıklı güvenin korunması için en etkili tedbirler olmaya devam etmektedir. Tarihin de gösterdiği üzere, kalıcı ilerleme, asimilasyoncu veya dışlayıcı yaklaşımlardan değil, Batı Trakya'daki tüm toplumlar için hukuki anlaşmaların korunması ve kapsayıcı toplumların oluşmasının teşvik edilmesinden kaynaklanacaktır. Yunanistan'ın bu tür pervasız politikalarının birgün geri tepmesi,  kendisine zarar ve acı vermesi şaşırtıcı olmayacaktır. Bu tür acılardan kaçınmak için dostça uyarılara kulak vermek, düşmanca davranışlardan kaçınmak ve rasyonel düşünmek gerekmektedir..

*Fotoğraf: Türkiye Bugün